كورده‌يل فه‌يلى كيين؟
شه‌فه‌ق نيوز/ هيمان قه‌يران عراقى راسيه‌يل و ئه‌ڵڵاجه‌ويه‌يل فريه‌يگ ئه‌رامان ئاشكرا ئه‌كا ك رژيم عراقى سه‌دامى دروسيان كرد و سڕپووشكه‌ره‌يل له‌بان تاوانه‌يلى ژيرپاێ كرديان و له‌وانه‌يش كورده‌يل فه‌يلى يه‌كيگ بوين له‌ناونى قوربانيه‌يل ئه‌و رژيمه.
كورده‌يل عراق دله‌بش له‌بان دو به‌ش سه‌ره‌كى بوون، يه‌كه‌ميان مه‌ردم كوردستان عراقن له باكوور وڵات و له‌ڕوى جوگرافيه‌و ئه‌ه‌ڕه‌سێد وه‌ل هه‌رێمه‌يل كورد دريژه‌وبوى له توركيا و ئيران و شوونه‌يل تر، وه‌لێ كورده‌يل فه‌يلى خه‌ڵك ناوچه‌يل ناوڕاس و باشوور عراقن و ئاشكرايشه ك كورده‌يل باكوور زوورميان سنى مه‌زه‌ون له لايه‌نگره‌يل مه‌زه‌و شافعى، وه‌لێ كورده‌يل ناوڕاس و باشوور عراق له لايه‌نگره‌يل مه‌زه‌و شيعه‌ى دوانزه ئيماميين.
مه‌سه‌له‌ێ ناونيانيشانيش وه فه‌يلى، ياقووت حه‌مه‌وى له فه‌رهه‌نگ وڵاته‌يل ئويشێد: (ئه‌وانه‌ن ك نيشته‌جى ناوچه‌يل جه‌وه‌ڵى به‌رزن له‌ناونى ئيران و عراق و خاوه‌ن جه‌سه‌ێ پڕ زه‌خامه‌تن جوور جه‌سه‌ێ فيل)، وه‌لێ مه‌ردمانيگ تر ئويشن ئى ناوه په‌يوه‌سه وه ناو يه‌كيگ له واليه‌يل ك حوكم ناوچه‌گه كردگه‌و بڕيگيش هان له‌و باوه‌ڕه ريككه‌فتنيگ هه‌س له‌بان ئه‌وه‌گ ناو(كورده‌يل فه‌يلى)وه‌و كورده‌يل شيعه ئويشنه‌يان ك نيشته‌جى به‌غداو ناوڕاس عراقن نه‌ك ئه‌وانه‌گ له ئيران نيشته‌جيين.
له‌باره‌ى ناوچه‌يل وجووديانيش، شاره‌يليگ هه‌ن زوورم مه‌ردمه‌گه‌يان له كورده‌يل فه‌يليين و له‌وانه‌يش خانه‌قين و مه‌نه‌لى و زرواتيه‌و به‌دره، جوور ئه‌وه‌گ وه فريه‌يى وجوود ديرن له به‌غدا و به‌سره و كوت و عماره، وه‌لێ شماره‌يان له‌ناو عراق وه نزيكه‌ێ 3 مليۆن كه‌س مه‌زه‌نه ئه‌كريه‌ێد.
ئه‌وانه شماره‌يگ له كه‌سايه‌تيه‌يل پيشكه‌ش وه عراق و جه‌هان عه‌ره‌بى پيشكه‌ش كردنه له‌وانه‌گ ده‌سكه‌فت به‌رز داشتنه له بواره‌يل هونه‌ر و ئاداب و زووان عه‌ره‌بى.
مه‌ويسێ كورده‌يل فه‌يلى چوين ده‌س وه‌پيكرد؟
مه‌ويسێ كورده‌يل فه‌يلى(تا ڕاده‌ى فريه‌يگ په‌يوه‌سه وه مه‌ويسێ عه‌ره‌ب له شيعه‌ێ عراق)ئه‌چێده‌و ئه‌را ئه‌و كيشمه‌كيش سياسى دريژماوه ك له‌ناونى هه‌ردوگ ده‌وڵه‌ت عوسمانى توركى و سه‌فه‌وى ئيرانى روێدا ك بويه هووكار به‌خشين ئازادى هه‌ڵوژاردن ناونى ته‌به‌عيه‌ێ ئيرانى و ته‌به‌عيه‌ێ توركى وه رووڵه‌يل عراق و هه‌ر وه‌و خاتريشه فريه‌يگ له شيعه‌ى عراق كه‌فته وه‌ر ته‌به‌عيه‌ێ ئيرانى و له‌وانه‌يش كورده‌يل فه‌يلى.
دوياى ئه‌وه‌يش رژيم سه‌دام رمياگ هات ئه‌را سه‌ندنه‌وه‌ى ره‌گه‌زنامه‌ى عراقى و نه‌ف له‌و به‌ڵگه وه‌رگرت له كيشمه‌كيشى وه‌ل ئيران وئاگاداره‌يليش له‌بان ئى دوسيه باس له‌وه ئه‌كه‌ن ك رژيم عراقى مامڵه‌ێ وه‌ل كورده‌يل فه‌يلى له‌وه‌ر له‌ناوبردن ئى پيكهاته بويه له ملله‌ت كورد وه‌ل كووتاييهاوردن وه وجوود نه‌ته‌وه‌يى له به‌غدا و شوونه‌يل تر عراق له‌ڕى سزاداين سه‌دان هه‌راز كه‌س له رووڵه‌يلى و له‌وانه‌يش له ساڵه‌يل هه‌فتا و هه‌يشتايه‌يل سه‌ده‌ى وه‌رين و كووچ وه‌پيكردنيان وه زووره‌ملى ئه‌را ئيران و ده‌سگيركردن و كوشان ژن و پياو مناڵه‌يليان وه جووريگ ك له مێژوو نه‌ويه له سه‌رده‌م تازه‌و هه‌ر وه‌و خاتريشه رژيم وه‌رين ده‌سكرده ده‌سگيركردن هه‌زاران جايه‌ڵ جوان فه‌يلى و تائيسه‌يش كه‌س وكاريان و ريكخرياگه‌يل وه‌ركريگه‌ر له مافه‌يل ئاده‌ميزاد هويچ هه‌واڵيگ ده‌رباره‌يان نازانن.
رژيم سه‌دام مه‌سه‌له‌ێ ته‌به‌عيه‌ێ ئيرانى كرده ده‌سپيچگ ئه‌را كووچ وه‌پيكردن وه‌جه‌م ئه‌و كورده‌يل فه‌يليه له‌ڕى وه‌كارهاوردن هيز له ناوچه‌يل نيشه‌ته‌جييان له به‌غدا و له شاره‌يل و ئاوايه‌يل تر عراقى و خسته‌يانه بان مه‌رز عراقى – ئيرانى له وه‌رجه جه‌نگ و له دوياى جه‌نگ ناونى هه‌ردوگ وڵات 1980 – 1988 و هه‌ر له‌وه‌ر ئه‌وه‌يش چه‌ن راسييگ مێژوويى فه‌رامووش كرد و له‌وانه‌يش:
بريتانيه‌يل ده‌وڵه‌تيگ له عراق وه گووره‌ى ملله‌تيگ كويه‌ن و نه‌ته‌وه فريه‌يى و بنه‌ڕه‌ت و ئايينه‌يل و زووانه‌يل جياجيايگ دامه‌زرانن ك هه‌ردوگ ئمپراتۆريه‌ت فارسى و عوسمانى سه‌دان ساڵ جه‌نگ و كيشمه‌كيش له‌بانى داشتن، له وه‌ختيگ ك ژيان رووحى و رووشنهويرى ئه‌را گه‌وراترين ريژه له مه‌ردمه‌گه‌ى مه‌نده‌و له مه‌ردم شيعه‌ێ عه‌ره‌ب و كورده‌يل فه‌يلى و په‌يوه‌س وه ئيران هاوسايان. ك ئه‌ويش مه‌سه‌له‌يگ راسى بوى له گشت عراق وه‌رجه دامه‌زرانن ده‌وڵه‌ت عراقى و ده‌رچگن يه‌كه‌م ياساێ ره‌گه‌زنامه له‌ساڵ 1924، ك زوورم مه‌ردم عراق وه‌رجه دامه‌زراننى يا ته‌به‌عيه‌ێ عوسمانى يا له ته‌به‌عيه‌ێ ئيرانى بوين.
هووكاره‌يليگيش ك راسه‌وخۆ په‌يوه‌سن وه مه‌سه‌له‌ێ دگانناين وه ده‌وڵه‌ت پاشايه‌تى عراقى له‌لايه‌ن ده‌وڵه‌ت ئيران وه ئه‌وه‌گ مه‌ردم نيشته‌جى له چوارچيوه‌ى مه‌رزه‌يل ده‌وڵه‌ت عراقيين له حاڵه‌تيگ ئه‌گه‌ر سه‌ر ده‌وڵه‌ت عوسمانى بوينه وه‌ل داناين ياساێ ره‌گه‌زنامه له وه‌رگرتن مه‌ردم ناوچه‌يل باشوور و له‌وانه‌يش ناوچه‌يل نزيك له مه‌رزه‌يل خوه‌رهه‌ڵات ده‌وڵه‌ت جوور هاووڵاتيه‌يل عراق و له‌وانه‌يش گرتنه‌وه‌ى تاكه‌يل سه‌ر وه هووزه‌يل عه‌ره‌ب و كورد فه‌يلى تا راده‌يگ هه‌ر يه‌كيگ وه جووريگ.
ياساێ ره‌گه‌زنامه‌ى عراقى بڕيگ راسيه‌يل تر مێژوويى فه‌رامووش كرد، له‌وانه‌يش: هه‌رێم لوڕستان سه‌ر وه ناحيه‌ێ ئدارى كووفه بوى له سه‌رده‌م عه‌باسى و په‌يوه‌نديه‌يل بازرگانى و رووشنهويرييش گه‌شه‌كردگ بوى له ناونى وڵات لوڕستان(ميرنشينى فه‌يلى)و پايته‌خت خه‌لافه‌ت عه‌باسى له به‌غداو وه‌ل شاره‌يل پيرووز شيعه له باشوور عراق و لوڕستان نه‌خريا بان ده‌وڵه‌ت ئيرانى مه‌گه‌ر له ئاكام كيشمه‌كيش ناونى ده‌سڵاتداره‌يل عوسمانى و پاشايه‌يل فارس له‌بان ئه‌و هه‌رێمه، ك ئه‌و ناكووكى و كيشمه‌كيشه‌يله له ناوڕاس سه‌ده‌ى 19 تونتره‌و بوى له‌بان داناينن مه‌رز جياكه‌ر ناونى هه‌ردوگ ئمپراتۆريه‌ت و عوسمانيه‌يل داواى عه‌ره‌بستان و ناوچه‌ێ خوه‌رهه‌ڵات ئاو دجله كرديان و له‌وانه‌يش به‌ش فريه‌يگ له خاكه‌يل لوڕستان و دوياى ماوه‌يگ ريككه‌فتن ئه‌رزڕووم روێدا له ساڵ 1847 ئه‌را دابه‌شكردن هه‌رێمه‌گه له‌ناونى هه‌ردوگ ده‌وڵه‌ت.
له ساڵ 1914 ئداره‌يل داگيركارى كووتايى وه دياريكردن مه‌رزه‌يل ناوده‌وڵه‌تى خوه‌رهه‌ڵاتى ناونى عوسمانيه‌يل و فارسه‌يل هاوردن له باكووره‌و تا شه‌تولعه‌ره‌ب له باشوور، ك يه‌يش ئيسه مه‌رزيگه جياكه‌ر له‌ناونى ئيران و عراق، ئمجا سلێمانى له ئاكام دياريكردن مه‌رز لكيا قه‌ێ عراقه‌و و ناوچه‌يگ له لوڕستان شان وه‌شان مه‌رزه‌يل عراق لكيا قه‌ێ موڵك ده‌وڵه‌ت عوسمانى له هه‌ردوگ ولايه‌ت به‌غدا و به‌سره ك دوياى ئه‌وه بويه به‌شيگ له مه‌مڵه‌كه‌ت عراقى و له‌وانه‌يش به‌شيگ له خاكه‌يل كورد فه‌يلى.
رژيم عراقى چه هاورده تويش كورده‌يل فه‌يلى؟
به‌ڵگه‌يل فريه‌يگ ئاشكراى ئه‌و بڕياره ئه‌كه‌ن ك رژيم رمياگ سه‌دامى ده‌ريكرد له باره‌ى ته‌سفيركردن يا ده‌ركردن عراقيه‌يل وه‌ناو ته‌به‌عيه‌ێ ئيرانى ك دوسيه‌يل ره‌گه‌زنامه‌يليان هه‌ر له‌يوا مه‌ند له ده‌زگايه‌يل عراق و ئى بڕياره جيوه‌جى كريا له‌بانيان وه وه‌رده‌وامى و چه‌نه‌ها كاره‌سات ئنسانى له‌لى كه‌فته‌و ك بويه هووكار به‌دبه‌ختى فيشتر له دو سه‌د هه‌زار كورد فه‌يلى و دو ئه‌وه‌نه‌يشه له شيعه‌ێ عه‌ره‌ب و گشت ماڵ و موڵكه‌يليگ له فه‌يليه‌يل زه‌فت كرد وه‌ل له‌ناوبردن به‌ڵگه‌يل ئنتمايان ئه‌را نيشتمانيانن يه‌يش بيجگه ناچاركردن شماره‌يگ له‌ليان ئه‌را ڕيكردن وه‌بان كێڵگه‌يل مين له‌وه‌ر ئه‌وه‌گ وه‌پيانا بته‌قيه‌ێد له‌وه‌ر پاكه‌وكردن ڕيه‌يل له نواى يه‌كه‌يل سه‌ربازى له به‌ره‌يل جه‌نگ، ك يه‌يش بويه هووكار نه‌مه‌ندن هه‌زاران له‌ليان و باسيش له‌وه ئه‌كه‌ن ده‌زگاى هه‌واڵگرى جوور مادده‌يگ وه‌كاريان هاوردگه له تاقيگايه‌يل سه‌ربازى كيمياوى و بايلۆجى و فريه‌يش له‌ليان كه‌فتنه وه‌ر جووره‌ها سزاێ ترسناك رژيم له گووشه‌ێ زيندانه‌يلى.
بڕياره‌يل كووچ وه‌پيكردن زووره‌ملێ
له ساڵ 1980، وه‌زير ناوخوه‌يى عراقى بڕياريگ ده‌ركرد تايبه‌ت له‌باره‌ى ته‌سفيركردن ئه‌وانه‌گ تاريفيان كرد وه ئيرانيه‌يل له عراق و ره‌گه‌زنامه‌ێ عراقى ديرن و مامڵه‌ێ ته‌جه‌نوس كردنه، ك مه‌رام له‌ليان عراقيه‌يل ته‌به‌عيه‌ێ ئيرانى بوى، وه‌ل ئه‌وه‌يشا بڕياره‌گه دقه‌ت له‌بان جايه‌ڵ جوانه‌يليگ كرد ته‌مه‌نيان له‌ناونى 18 تا 28 ساڵان بوى و ته‌وقيف بكريه‌ن تا وه‌خته‌يل تر، بيجگه ئه‌وه‌يش بڕياره‌گه سڵاى كوشتن ئه‌وانه‌يش دا ك هه‌وڵ گله‌وخواردن بيه‌ن ئه‌را ناو خاكه‌يل عراق له‌وانه‌گ ته‌سفير كرياوێن ك خرياوێنه مه‌رزه‌يل ئيرانى و له بارودوخ خراويگ ژيان دوياى زه‌فتكردن ماڵ و موڵكه‌يليان و وه‌ديلگرتن رووڵه‌يليان جوور بارمه‌ته.
وه‌لێ كاره‌يل تر ئه‌ڵڵاجه‌وێ سه‌دام ئه‌وه بوى ناچار پياوه‌يل كردياد هاوسه‌ره‌يليان ته‌ڵاق بيه‌ن وه‌تايبه‌ت ئه‌و هاوسه‌ره‌يله ك ته‌به‌عيه‌ێ ئيرانى بوين له وه‌رانوه‌ر بڕ 4000 دينار له حاڵه‌تيگ ك ئه‌گه‌ر سه‌رباز بوياتان و ئه‌گه‌ريش مه‌ده‌نى بوياتان بڕ 2500 دينار يا ته‌سفيكردنى ئه‌را ده‌يشت وڵات و هاوسه‌رگيريكردن تازه‌يگ له ئافره‌تيگ عراقى ئه‌گه‌ر كابرياگه مه‌يل ئه‌وه بياشتياد و له حاڵه‌تيگيش ئه‌گه‌ر دوباره ژنيگ ئيرانى ماره بكرديان گشت بڕه پويله‌گه له‌لى سه‌نيانه‌و!!.
ئيسه‌يش كورده‌يل فه‌يلى له شوون رميان رژيم سه‌دام هه‌وڵ هاوردنه‌وه‌ى ئه‌و ماڵ و موڵكه‌يليانه ئه‌يه‌ن ك به‌عسيه‌يل پاشمه‌نده‌ى رژيم رمياگ له‌تيان نيشتنه، وه‌ل ئه‌وه‌يشا رژيم وه‌رين له وه‌ختيگ ك ته‌سفير فه‌يليه‌يل كرد گشت به‌ڵگه‌يليگ له‌ليان زه‌فت كرد و هويچ كه‌سيگ له‌ليان نه‌تويه‌نست داواى ماف خوه‌ى بكه‌ێد و ته‌نانه‌ت ماف هاووڵاتيبوينيش و بيجگه ئه‌وه‌يش نه‌وه‌يليگيش له غوربه‌ت له‌داڵگ بوينه وه تايبه‌ت له ئيران و خوه‌شگوزه‌رى و چه‌وديرى ته‌ندروسى و زانسا و رووشنهويريه‌ت له‌ليان گومه‌و كريا، وه‌لێ كيشه‌ێ گرينگ ئه‌و مه‌ردمانه ئسپات ره‌گه‌زنامه‌و ناسنامه‌س تا بتويه‌نن مه‌شق مافه‌يل سياسى خوه‌يان بكه‌ن ك وه دريژايى ساڵه‌يل گوزه‌يشته فريه‌يگ له‌لى بيبه‌ش بوينه.
دوياخريش بڕێگ له كورده‌يل فه‌يلى ئاشكراى دامه‌زرانن قه‌واره‌يل سياسى تايبه‌ت وه خوه‌يان كردن له‌وه‌ر گرده‌وبوين ڕزه‌يليان و يه‌كده‌نگى وه‌خاتر مافه‌يليان و نوێنه‌رايه‌تييان له گشت بنگه‌يل و بواره‌يليگ جوور باقى پيكهاته‌يل تر و چينه‌يل تر كۆمه‌ڵگاێ عراقى، هيمان وه‌ل ئه‌وه‌يشا سه‌ندووق رژيم سه‌دامى گشت رووژيگ موفاجئه‌و ئه‌ڵڵاجه‌ويه‌يل تر ئه‌رامان ده‌رئه‌خا.
د . ئه‌حمه‌د راسم ئه‌لنه‌فيس
